Kafkas İslam Ordusunun, Azerbaycan Türklerini Bolşevik Rus ve Ermeni zulmünden kurtarmasına ilişkin edebî metinlerde dile getirilen şükran ifadelerinden biri de çoğu Türk insanının bildiği (güftesi Aslan Aslanov, bestesi de Talman Hacıyev’e ait olan) “Lâleler” şiiridir.
Azerbaycan Türkçesinde “lâle” kelimesi ile Anadolu Türkçesinde “gelincik” kastedilmekte, Anadolu Türkçesindeki “lâle” kelimesinin Azerî Türkçesinde karşılığı “tulpan” olarak ifade edilmektedir.
Azerbaycan’lı kardeşlerine gardaş komeği (kardeş yardımı) yapan/getiren Nuri Paşa komutasındaki Türk askerinin Gence’ye yaklaştıklarında başlarındaki fes ve fesin ucundaki püsküllerin oluşturduğu manzara bestekâr tarafından lale (gelincik) tarlasıyla sembolize edilmiştir.
Sanatın zirvesindeki bu benzetme, duyguları kabartan anlamlar yüklüdür.
Hükûmet merkezi Gence‘de bulunan Demokratik Azerbaycan Cumhuriyeti, Azerbaycan topraklarının tamamına hâkim değildi. Bunun sebebi ise Bakü ve civarının 2 Kasım 1917 tarihinden beri (Ermeni kökenli ve Lenin yanlısı Bolşevik Stephan Şaumyan liderliğindeki) Bakü Sovyeti Hükûmetinin kontrolünde olmasıydı.
Osmanlı Devleti’nin müttefiki olan Almanya ise Filistin Cephesi’nde hayatî önemi haiz çarpışmaların yapıldığını öne sürerek Osmanlı Devleti’nin Kafkasya’ya askerî yardım yapmasına karşı çıkıyordu.
Enver Paşa, Almanya’nın itirazı nedeniyle ortaya çıkan sıkıntının aşılabilmesi, Azerîlere ve Kuzey Kafkasyalılara -Dağıstanlılara- yardım edebilmek için Şark Orduları Grubuna bağlı bir askerî unsur olarak Kafkas İslam Ordusunun kurulmasını sağlar.
Nisan 1918 ayında karargâhı ile birlikte Musul’a gelen (Enver Paşa’nın küçük kardeşi ve fahrî mirlivâ / tümgeneral) Nuri (Killigil) Paşa, 13 Nisan’da Musul’dan ayrılır ve 4 Mayıs’ta da Tebriz’e ulaşır. Nuri Paşa 25 Mayıs’ta da Gence’ye gelerek Kafkas İslam Ordusunu teşkil etmeye başlar.
Kafkas Cephesinde 12 Şubat 1918 tarihinden beri devam etmekte olan harp hâline son vermek maksadıyla Batum Antlaşmaları kapsamında Osmanlı Devleti ile Ermenistan Cumhuriyeti arasında 4 Haziran’da Barış ve Dostluk Antlaşması imzalanması üzerine Ermenistan’a yönelik harekât da sonlandırılmıştı. Bu antlaşma sonucu, Türk kuvvetlerini, Ermenistan toprakları üzerinden Gence’ye göndermek imkânı da elde edilmişti. Nuri Paşa’nın 25 Mayıs’ta 149 subay ve 488 askerle birlikte Gence’ye gelmesinin ardından Türk birlikleri Ermenistan toprakları üzerinden geçerek 10 Haziran’da Gence’ye ulaştı ve Kafkas İslam Ordusu bünyesine katıldı. Gence halkı Türk askerinin kendilerine yardıma gelişini kurbanlar keserek karşıladı. Demokratik Azerbaycan Cumhuriyeti’nin ilk Devlet Başkanı Mehmet Emin Resulzâde*, Nuri Paşa ve Türk askerinin Gence’ye gelişine ilişkin duygularını “O zaman müthiş bir anarşiye mâruz, diğer taraftan da Bolşevik tecavüzü ile tehdit olunan Gence, Nuri Paşa’yı ve askerlerini gökten inmiş halaskâr (kurtarıcı) bir melek gibi telakkî etmiştir.” şeklinde dile getirir. 1937 yılında Stalin tarafından kurşuna dizilerek idam ettirilen “Azerbaycan Millî Marşı”nın sözlerini de yazmış olan Azerbaycan’ın ünlü şairi Ahmed Cevad**, Gencelilerin, kurtarıcısı olarak gördüğü Osmanlı/Türk askerine teveccühünü ve Gence’de Azerbaycan bayraklarının yanında Osmanlı bayraklarının asıldığını görünce (Türkiye’de “Çırpınırdı Karadeniz” diye bilinen) “Selam Türk’ün bayrağına” şiirini Kafkas İslam Ordusuna armağan eder. Ahmed Cevad bu şiirinde “Vefalı Türk geldi gene, selam Türk’ün bayrağına” demektedir. Ahmed Cevad, Kafkas İslam Ordusunun harekâtı için duygularını şu dizelerle lirik bir şekilde dile getirmiştir: “Şu karşıki duman çıkan bacadan / Sen gelmeden iniltiler çıkardı. / Gecikseydin mazlumların feryadı / yeri, göğü, kâinatı yıkardı.”
Kâğıt üstünde “Ordu” olarak adlandırılmakla birlikte Kafkas İslam Ordusu, Ruslarla yapılan yoğun çatışmalarla eriyen Kafkas Ordular Gurubu, 9. Ordu ile Şark Ordular Grubuna bağlı bir kolordu olarak yapılandırılmıştır. Dağıstan’lı ve Azerbaycanlı Müslüman gönüllülerden oluşan ve komutanlığına da Enver Paşa’nın küçük kardeşi Nuri Paşa’nın (fahrî ferik/korgeneral rütbesiyle) komutanlığına atandığı Kafkas İslam Ordusunun amacı; kargaşa içinde bulunan Azerbaycan ve Dağıstan’ı Bolşevik Rus işgâli tehlikesinden kurtararak bağımsızlıklarını ilan etmelerine yardımcı olmaktı.
Gürcülerin, Ermenilerin ve Azerbaycan Millî Şûrasının da kurucu unsur olduğu Transkafkasya Federal Cumhuriyetinin kendini feshetmesi, kurucu unsurlarından Gürcü ve Ermenilerin 26 Mayıs’ta, Azerbaycan Millî Şurâsı’nın da 28 Mayıs’ta Demokratik Azerbaycan Cumhuriyeti’ni ilan etmesinin ardından Azerbaycan Millî Şurâsı 16 Haziran’da Tiflis’ten Gence’ye gelerek faaliyetlerini burada sürdürmeye başlar. Azerbaycan coğrafyasının her tarafında mevcut olan Türkler ile Ermeniler arasındaki gerginlik Gence’de de mevcut olup, yaşanan gelişmelere paralel olarak şehrin iki yakası arasındaki irtibat da kesilmişti. 25 Mayıs’ta Gence’ye gelen Nuri Paşa, kenteki Ermenileri itaat altına almak için onların silahlarını toplatmak istemesi üzerine Ermeniler silahlarını vermeye yanaşmayınca 11 başlatılan kentin Ermeni mahallelerine yönelik askerî operasyon 13-14 Haziran gecesi başarıyla tamamlanır.
Azerbaycan Türklerinin azadlığı için ilk çarpışma Gence civarında gerçekleştiği için Talman Hacıyev sözlerine “Yazın evvelinde Gence Çölü’nde” diye başlar. Daha sonra Kafkas İslam Ordusu Bakü’yü de alır. Şarkının sözleri de aşağıda olup, parantez içindeki ifadeler şarkının sözlerinin Anadolu Türkçesine göre yazılmış hâlidir.
Lâleler (Güfte: Aslan ASLANOV. Beste: Talman HACIYEV)
Yazın evvelinde Gence Çölü’nde (Yazın öncesinde Gence dışında)
Çıhıblar yene de dize lâleler (Çıkmışlar yine de dize lâleler)
Yağışdan ıslanan yaprağlarını (Yağıştan ıslanan yapraklarını)
Seripler dereye düze lâleler (Sermişler dereye ve ovaya lâleler)
Lâleler, lâleler, lâleler, lâleler.
Hayalimden neler gelib ne geçer (Hayalimden neler gelip neler geçer)
Yaz gelir ellere durnalar göçer (Yaz gelince turnalar uzaklara göçer)
Bulağlar semaver ağ daşlar şeker (Bulutlar semâver, ak taşlar şeker)
Benzeyir çemende köze lâleler (Çimenlerdeki lâleler köze benziyor) Lâleler, lâleler, lâleler, lâleler.
Meylim üzündeki gara haldadır (Yüzündeki sıkıntılı hâl beni üzüyor)
Hicranın elacı ilk vüsaldadır (Hicranın ilacı ilk kavuşmadadır)
Ne vakittir âşığın gözü yoldadır (Sizleri çok seven bizlerin gözleri çoktandır yoldadır)
Bir gonağ gelesiz bize lâleler (Tez zamanda bize gelesiniz lâleler)
Lâleler, lâleler, lâleler, lâleler.
